JINOYATNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK ARXITEKTURASI: YURIDIK JAVOBGARLIKNING ONG VA XULQ MEXANIZMLARIGA TA’SIRI

Аннотация

Ushbu maqola jinoyat sodir etilishining chuqur ildizlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib, jinoyatchilik fenomenini faqat huquqiy hodisa sifatida emas, balki murakkab ijtimoiy-psixologik konstruksiya sifatida tahlil qiladi. Tadqiqot markazida inson ongida kechadigan kognitiv jarayonlar, xulq-atvorning psixodinamik omillari, ijtimoiy muhitning bosimi, shuningdek, yuridik javobgarlikning ushbu psixologik mexanizmlarga ko‘rsatadigan bevosita va bilvosita ta’siri turadi. Maqola jinoyatning paydo bo‘lish jarayonini “xatti-harakat – ong – muhit – huquq” o‘rtasidagi o‘zaro murakkab aloqalar tizimi sifatida ko‘rib chiqadi. Tadqiqotning nazariy asosini zamonaviy kriminologiya, huquq falsafasi, kognitiv psixologiya, psixodinamik nazariyalar va ijtimoiy konstruktivizm yondashuvlari tashkil etadi.

Ushbu integratsion metodologiya jinoyat sodir etuvchi shaxsning ruhiy holati, motivatsiyasi, qaror qabul qilish jarayoni, adolatni idrok etish darajasi va ijtimoiy me’yorlarga moslashuv mexanizmlarini ilmiy aniqlikda tahlil qilish imkonini beradi. Ayniqsa, kognitiv buzilishlar (masalan, “ratsionalizatsiya”, “normativ dissonans”, “ijtimoiy tasdiq kuchi”) va ularning jinoyat sodir etilishidagi roli alohida o‘rganiladi. Maqolada yuridik javobgarlik institutining psixologik ta’sir kuchlari ham chuqur ochib beriladi. Jinoyat sodir etgan shaxsning ongida jazoning ehtimoliy oqibatlari qanday idrok etilishi, huquqiy taqiqlarning ichki nazorat mexanizmlariga qanday ta’sir ko‘rsatishi, shuningdek, qo‘rquv, pushaymonlik, adolatga bo‘lgan ishonch darajasi va huquqiy tizimning nufuzi kabi omillarning xulq-atvorga psixologik ta’siri ilmiy nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Shu bilan birga, davlat tomonidan qo‘llaniladigan jazolash mexanizmlarining faqat repressiv emas, balki profilaktik, psixoprofilaktik va reabilitatsion maqsadlarga xizmat qilishi kerakligi ilmiy asoslab beriladi. Maqola jinoyatning ijtimoiy-xulqiy ildizlari — oilaviy muhit, hududiy ijtimoiy barqarorlik, iqtisodiy disbalans, axloqiy qadriyatlar tizimining buzilishi, ijtimoiy frustatsiya darajasi va guruh bosimi kabi omillarni ham psixologik tahlil bilan uyg‘un holda o‘rganadi. Ularning har biri jinoyatning shakllanish jarayonida “psixologik katalizator” vazifasini o‘tashi ilmiy dalillar bilan yoritiladi. Shuningdek, yuridik javobgarlikning samaradorligini oshirish uchun davlat siyosatida psixologik yondashuvlarni kuchaytirish zarurligi asoslanadi. Maqola huquqiy tartibga solish jarayonida inson ongining psixologik xususiyatlarini inobatga olish, jinoyat sodir etgan shaxslar uchun individual reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish, ijtimoiy psixologik profilaktika mexanizmlarini kengaytirish va huquqiy targ‘ibotning psixologik modelini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy takliflar beradi.