Keywords
Abstract
Zamonaviy kapitalizm — bu insoniyat taraqqiyotining eng murakkab va ziddiyatli bosqichlaridan biri bo‘lib, u global iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizimlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylangan. Ushbu maqolada kapitalistik tizimning hozirgi davrdagi rivojlanish bosqichlari, uning iqtisodiy mexanizmlari hamda inson erkinligiga ko‘rsatadigan bevosita va bilvosita ta’siri har tomonlama tahlil qilinadi. Tadqiqotning markazida inson erkinligi tushunchasi turadi — ya’ni shaxsning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy mustaqillikka bo‘lgan huquqi qanday darajada ta’minlanayotganini aniqlash masalasi.
Maqolada kapitalizmning klassik shakllaridan tortib, zamonaviy — neoliberal va raqamli kapitalizm shakllarigacha bo‘lgan evolyutsiya jarayoni ko‘rib chiqiladi. Ayniqsa, XXI asrda kapitalizmning yangi ko‘rinishlari — raqamli iqtisodiyot, sun’iy intellekt asosidagi mehnat bozori, platforma kompaniyalari (Amazon, Uber, Meta, Google) kabi tuzilmalar inson erkinligi, shaxsiy hayot daxlsizligi va ijtimoiy adolat tamoyillariga qanday ta’sir ko‘rsatayotgani tahlil qilinadi.
Tadqiqotning nazariy asosi sifatida klassik iqtisodchilar (A. Smit, K. Marks), zamonaviy liberal va neomarksistik mutafakkirlar (F. Hayek, J. Rawls, D. Harvey, T. Piketti) qarashlari tahlil qilinadi. Shu asosda erkinlikning ikki asosiy ko‘rinishi — “salbiy erkinlik” (majburiylikdan ozod bo‘lish) va “ijobiy erkinlik” (o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish) — kapitalistik munosabatlar tizimi bilan qanday mos yoki zid ekanligi o‘rganiladi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy kapitalizm bir tomondan insonlarga tanlov erkinligi, tadbirkorlik imkoniyatlari, mehnat bozorining ochiqligi kabi ijobiy jihatlarni yaratadi.
Ammo boshqa tomondan, u iqtisodiy tengsizlik, ekspluatatsiya, iste’molchilik madaniyatining kuchayishi, inson mehnatining raqamli nazorat ostiga olinishi kabi jarayonlar orqali haqiqiy erkinlikni cheklaydi. Ayniqsa, “erkin bozor” tamoyili ostida sodir bo‘layotgan mehnat xavfsizligining kamayishi, ijtimoiy himoyaning zaiflashuvi va davlatning regulyativ rolining qisqarishi inson erkinligini iqtisodiy manfaatlarga bo‘ysundiradi.
Maqolada shuningdek, kapitalistik tizimning ijtimoiy adolat va inson qadr-qimmatiga ta’siri, insonni “iste’molchi sub’ekt” sifatida qayta shakllantirish mexanizmlari ham tahlil qilinadi. Erkinlik masalasi bu yerda nafaqat siyosiy yoki huquqiy kategoriya sifatida, balki axloqiy va ma’naviy qadriyat sifatida yoritiladi.
Tadqiqot yakunida zamonaviy kapitalizm va inson erkinligi o‘rtasidagi murakkab dialektik bog‘liqlik asosida bir qator xulosalar ishlab chiqiladi: inson erkinligini haqiqiy ma’noda ta’minlash uchun iqtisodiy erkinlikning o‘zi yetarli emas; ijtimoiy tenglik, adolat va ma’naviy qadriyatlar tizimini qo‘llab-quvvatlovchi institutsional mexanizmlar zarur.
Shuningdek, maqolada inson erkinligini ta’minlashda davlat, fuqarolik jamiyati, mehnat tashkilotlari va xalqaro institutlarning o‘rni haqida tavsiyalar keltiriladi.
References
Sombart, W. Modern Capitalism: Its Origin and Evolution. New York: McMillan, 1902.
Smith, A. The Wealth of Nations. London: Methuen & Co., 1776.
Smit, A. (1776). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Project Gutenberg Edition.
Marx, K. Capital. Volume I. Moscow: Progress Publishers, 1867.
Engels, F. Anti-Dühring. Moscow: Progress Publishers, 1878.
Hayek, F. A. The Road to Serfdom. University of Chicago Press, 1944.
Rawls, J. A Theory of Justice. Harvard University Press, 1971.
Piketty, T. Capital in the Twenty-First Century. Harvard University Press, 2014.
Harvey, D. A Brief History of Neoliberalism. Oxford University Press, 2005.
Zuboff, S. The Age of Surveillance Capitalism. PublicAffairs, 2019.
International Labour Organization (ILO). World Employment and Social Outlook 2021: The Role of Digital Labour Platforms in Transforming the World of Work. Geneva, 2021.